با اینکه مدت زیادی از چاپ این کتاب می گذرد ، اما هر از گاهی به سراغ آن می روم و قسمتی از آن را دوباره مرور می کنم. این کتاب بسیاری از کلیشه های ماندگار و جاافتاده در ذهن ما ایرانیان را شکسته . به عنوان مثال کلشه ای در دنیای نخبگان و روشنفکران داریم که «چرا مشروطه شکست خورد؟» و در پاسخ به آن صفحات زیادی را سیاه کرده ایم و نشست های زیادی را برگزار کرده ایم . اما مرتضی مردیها در این کتاب می گوید : اصولا این سوال از اساس نادرست است زیرا مشروطه شکست نخورد و به اهداف خود هم رسید.
سال گذشته مقاله ای در باره این کتاب نوشتم که آن را می توانید در اینجا ، یا در ادامه مطلب بخوانید.
کتاب»در دفاع از سیاست» را می توان گستاخانه و شجاعانه ترین شکل بروز و ظهور گفتمان لیبرالی در ایران امروز دانست که به خاطر سالها و دهه ها تسلط گفتمان چپ (مذهبی و غیر مذهبی ) بر فضای فکری و سیاسی ایران ، و برای دلباختگان و شیفتگان این گفتمان ها کمی عجیب و ناخوشایند می نماید. نکته مهم کتاب که شاید از دید تعدادی از دوستان پنهان مانده است ، همان «توصیفی» بودن لحن کتاب است. به عبارت دیگر این کتاب دعوتی به ماکیاولیسم و یا تلاشی برای مقدس کردن آن نیست ، بلکه تشریحی است از انسان که ماکیاولیسم خواه ناخواه و بدون تجویز مرتضی مردیها ، در متن و بطن روابط انسانی اش ساری و جاری است .ماکیاولیسمی که حتی اختراع و ابداع ماکیاول هم نبود ، بلکه توصیفی بود از بشر دو پا که بر روی این سیاره زندگی می کند و اگر بتوان تمام ویژگی های او را یکی پس از دیگری سلب کنیم ، نمی توان منکر لذت جو بودن و جنبه های زیستی او شویم . مشکلی که اذهان بسیاری را در این مقوله به خود مشغول کرده و آنها را از باور به این ویژگی های انسانی دور می سازد، حاکمیت اندیشه های مبتنی بر ایدئولوژیهای ایده آل گرا و آرمانی و نفوذ گونه های مختلف و فراوانی از انواع الاهیات در اندیشه انسانی و در طول قرنهای متمادی است.این اندیشه ها باعث نفرت از ماکیاول در زمان خودش بود حال آنکه همان انسانی که ماکیاول را نکوهش می کرد، خود در خلوت خود به توصیف وی از انسان باور داشت اما تصور رسمی شدن و اعلام عمومی این ویژگیهای بلافصل ، وی را به شدت آزار می داد. حال که منافع و زیست انسان حکم می کند که از خودنمایی و نیرنگ و تزویر و … برای رسیدن به اهدافش استفاده کند ، چرا سیاستمدار نتواند این اهرمها را به کار بندد تا منافع حاصل از آن به نفع عموم باشد؟ همان عمومی که زیر چتر حمایت سیاستمدار زندگی می کنند. پیداست که در این میان علاقه مردیها و نوع نگاه وی به عنوان یک لیبرال به انسان را هم نباید ندیده گرفت .نگاهی که انسان را از ورای توهم و مفاهیم گنگ و غیر قابل ارزیابی پایین آورده و پای او را بر روی زمین قرار می دهد . زمینی که در آن زیستن و تلاش برای رسیدن به لذت بیشتر، واقعی ترین واقعیتی است که هر روشنفکر و مصلح اجتماعی هم سرانجام آن را در برابر دیدگان خود و همراهانش به تصویرمی کشد.
نکته بارزی که از کلیت این کتاب به ذهن می رسد ، و برای بسیاری ناخوشایند جلوه می کند ، شکسته شدن قداست روشنفکری و بیرون آمدن آنها از برج عاجی است که تاکنون در آن بودند. این باور که روشنفکران راهبران جامعه هستند و مسئولیت اجتماعی دارند و یا در پس هر حرکت و جنبش اجتماعی ردی از آنها را می توان دید و مفاهیم و تعاریف بسیار که در مجموع ذهنیت افراد را در مورد روشنفکران شکل می داد، با تاکید بر وجود ماکیاولیسم در همین گروه و طبقه و نیز نقش بسیار کم رنگ آنها در تحولات اجتماعی و رساندن خیر عمومی به افراد جامعه ، از بین می رود. واقعیت آن است که راجع به نقش روشنفکران و فلاسفه در گفتارها و نوشتارهای فراوان به شکلی غلو آمیز عمل شده است. هاینریش هاینه با بیانی عتاب آمیز نسبت به سیاستمداران می گوید: به هوش باشید ای مردان گردن فرازعمل؛ شما چیزی نیستید مگر ابزارهایی ناخود آگاه در دست مردان اندیشه که اغلب در گوشه نشینی و فرودستی کامل ، شما را بر تکالیف گریز ناپذیرتان گمارده اند.(1) این باور که روشنفکران راه و روش ابداع می کنند و سیاستمداران آنها را به کار می بندند، تا مدتها یک باور عمومی بود و تا زمان حال هم این باور از جایگاه ویژه ای برخوردار است. اما به نگاهی به حوادث تاریخی هم می توان به راحتی این باور را مورد خدشه قرار داد. روشنفکران در هیچ برهه ای از تاریخ پیشگام و پیش قراول حرکت های اجتماعی نبوده اند. زیرا اغلب این حرکتها امواجی بوده اند که در اثر شرایط خاص اقتصادی و اجتماعی در یک جامعه به وجود آمده اند، آتشدان آنها خواسته های مردم بوده و در این میان گروهی که زیرکی و منفعت طلبی و میلشان به شهرت و قدرت بیش از دیگران بوده، بر روی این امواج سوار شده و به درجه روشنفکری نائل آمده اند. ما می بینیم که جنگ جهانی دوم اتفاق افتاده و عده زیادی کشته می شوند ، اما روشنفکران بعد از جنگ ظاهر شده و در تحلیل آن قلمفرسایی می کنند. فاشیسم و نازیسم را اتحاد چرچیل و روزولت و استالین از بین می برد اما در این میان روشنفکران هم در مورد این پدیده ها داستان سرایی می کنند. مواضع متضاد و متناقض روشنفکران در برهه های زمانی مختلف نمایانگر نقش کم رنگ آنها در تشخیص امور و تجویز راهکار های مناسب و در حقیقت سردر گمی و به دنبال توده ها دویدن است .آنها حتی گاهی به پیروی از سیاستمداران و گاهی هم بنا بر حس رقابت ، بر ضد سیاستمداران اعلام موضع می کنند.واقعیت آن است که » اگر تعابیری چون رسالت تاریخی و مسئولیت روشنفکری و… را که فارغ از چارچوبهای ایدئولوژیک معنای ماحصلی ندارد ،عجالتا کنار بگذاریم، روشنفکران در مصادیق عام آن غالبا به کسانی گفته می شود که به درگیر شدن در امر قدرت علاقه مندند، اما نتوانسته اند یا نخواسته اند جزیی از حاکمیت سیاسی باشند. گفته شده است که روشنفکران قدرتمندان بی مسندند.این سخن درستی است ،در عین حال باید بر آن افزود که این بی مسند بودن چه بسا از سر رضا و اختیار نیست و به همین دلیل هم نقد سخت کیشانه سنت غالب روشنفکری به قدرت را می توان تا حدود قابل توجهی به بی مسند بودن آن ها و در عین حال احساس شایستگی برای با مسند بودن منتسب دانست.(در دفاع از سیاست-ص49-50)
ولتر گفتاری جالب راجع به فیلسوفان سیاسی دارد که با اندکی تسامح می توان آن را به روشنفکران هم نسبت داد : من از مردمی که از گوشه حجره های خود تکلیف حکومتهای جهان را تعیین می کنند ، خسته شده ام. قانونگذارانی که بر روی کاغذ بر جهان حکومت می کنند و از اداره زن و فرزند و اهل خانه خود ناتوانند ولی از وضع قوانین بر مردم جهان سخت لذت می برند. (2)
مبحث دیگری که در این کتاب به نقد کشیده شده و به جرات می توان ادعا کرد که در نوع خود نقدی بی نظیر و جدید است ، مقوله مشروطه است. امروزه کمتر روشنفکر و صاحبنظر و حتی فرد کتاب خوان معمولی را می توان سراغ داشت که فکر و ذهنش به کلیشه هایی چون » دلایل شکست مشروطه » ، » علل ناکامی ایرانیان در این واقعه» و دیگر گزینه های مترادف با این تعابیر عادت نکرده و آنها را پیش فرض های قطعی در مطالعه و بررسی این حادثه تاریخی قرار نداده باشد. پارادوکس ذهنی و عملی که روشنفکر ایرانی همواره به آن مبتلا بوده و هنوز هم از آن رهایی نیافته در اینجاست که چگونه آبشخور ذهنی و فکری وی در پنجاه سال گذشته اغلب سنت روشنفکری از نوع فرانسوی آن بوده ،اما در تحلیل یک واقعه تاریخی همچون مشروطیت ، به مقایسه آن با انقلاب فرانسه (به عنوان منبعی که کاملا در دسترس آنها بوده است ) نپرداخته است؟ واین کاری است که مردیها در این کتاب آن را مقابل چشمان ما قرار می دهد. وی در بخشی از کتاب در اثبات طبیعی بودن ظهور رضاشاه پس از نهضت مشروطیت و اینکه این مساله را نباید به یک «شکست» تعبیر کرد ، می نویسد : این واقعه ای است که در انقلاب های دیگری که برای حرکت از آزادی به نظم ، شرایط بهتری از ایران داشتند ، همچون انقلاب فرانسه قرن هیجده و انگلستان قرن هفده هم اتفاق افتاد : کرامول و ناپلئون کمتر از چالز اول و لویی شانزدهم آزادی را محدود نکردند، با وجود این به نظر می رسد ( بدون اینکه یقین و استدلال قاطعی در کار باشد) انقلاب در این کشورها ، نهایتا عامل نظم جدیدی شد که به رغم هزینه و زمان ، وضع بهینه ای از حیث تولید و توزیع مطلوبات به وجود آورد. (ص203)
از طرف دیگر وی با تاکید بر اینکه انقلاب مشروطه انقلابی برای رفع کمبود آزادی و به عبارت دیگر انقلابی استبداد ستیز نبود ، زاویه جدیدی در نگاه به مشروطیت می گشاید . این نگاه جدید ما را بر این نکته واقف می سازد که چگونه بسیاری از روشنفکران و جامعه شناسان انقلابات مختلف را در پرتو مسائل اقتصادی تحلیل می کنند و در مورد انقلاب 57 ایران هم به تحلیل هایی متکی بر وضع اقتصادی و حاشیه نشینان جدید و پول نفت و… روی می آورند ، اما نوبت به مشروطه که می رسد ، از استبداد ستیزی مردم به رهبری فلان و بهمان و در نهایت فریاد وااسفانا برای این نهال آزادی می رسند که به دست یک قزاق قلدر و مستبد به نام رضاشاه از بیخ کنده شد؟
بسیاری از این روشنفکران و فعالان عرصه سیاسی و اجتماعی که اقدامات رضا شاه را هیچگاه نمی بخشند، سالها بعد برخی از اقدامات مشابه دکتر مصدق در برهه ای از حکومتش را به خاط نیاز به ایجاد نظم وپیشبرد روند امور ، توجیه کرده و از آن دفاع می کنند. و هیچگاه هم از این تناقض احساس شرم نمی کنند.
پاورقی ها :
1-کارل پوپر –جامعه باز و دشمنان آن – ترجمه عزت الله فولادوند- انتشارات خوارزمی-ص 269
2-ویل دورانت-تاریخ فلسفه – ترجمه عباس زریاب-ص220
نجات بهرامی 
نظر شما برای ما بسیار مهم است